Najdroższe kawy - czy zawsze najlepsze?
1. Olbrzymia popularność kawy wpływa nie tylko na rozpoznawalność tego surowca, ale także rodzi wiele trendów, które kształtują kawowy rynek. Jeśli coś zostanie uznane za wyjątkowe, limitowane i w pewnym sensie luksusowe, zaczyna budzić ciekawość i zainteresowanie, a co za tym idzie - popyt. Im trudniej jest nam coś zdobyć i kupić i im bardziej wydaje się to dla nas egzotyczne, tym więcej jesteśmy skłonni za taki produkt zapłacić. Dokładnie tak samo funkcjonuje to w środowisku kawowym.
Istnieją kawy, za które jesteśmy w stanie zapłacić krocie. Są to przeważnie produkty trudno dostępne, a ich proces uprawy i produkcji jest nieco bardziej wymagający i skomplikowany niż w przypadku większości kaw. W grupie tej znajdziemy zarówno produkty najwyższej jakości, jak i te nieco gorszej, lecz cieszącej się popularnością ze względu na narastające wokół niego legendy i opowieści. Dokładnie tak wygląda to w przypadku cieszącej się popularnością kawy Kopi Luwak, której cena potrafi przyprawić o zawrót głowy i sprawia, iż wielu z nas Kopi Luwak kojarzy się z produktem luksusowym. Na rozpoznawalność tej kawy z pewnością wpływa nietypowy sposób jej pozyskiwania, gdyż ziarna wydobywane są z odchodów łaskunów.
Choć dla wielu osób brzmi to intrygująco, na temat jakości kawy Kopi Luwak i w ogóle etyczności jej pozyskiwania można toczyć wielogodzinne dyskusje - podobnie jak na temat tego, czy jest to produkt wart ogromnych pieniędzy. Kawa Kopi Luwak jest zaledwie jednym z przykładów tego, w jaki sposób kształtuje się kawowy rynek. Przykładem kawy wysokiej jakości, za którą stoi również spora cena, będzie panamska Gesha z tytułem The Best of Panama. Czy można w ogóle powiedzieć, że wysoka cena kawy zawsze idzie w parze z wysoką jakością? Jakie czynniki kształtują ceny kaw i co sprawia, że jedne są uznawane za bardziej luksusowe od pozostałych kaw?
2. Czy droga kawa to dobra kawa?
Bardzo często dajemy się złapać w klasyczną pułapkę, która nakazuje nam myśleć, że produkt o wysokiej cenie z pewnością jest bardzo dobrej jakości. Branża kawowa nie jest w tym przypadku wyjątkiem i również pośród bardzo drogich kaw możemy natrafić na te, które z wysoką jakością mają niewiele wspólnego, ale wokół nich zrodziły się opowieści i utarły różne plotki.
Odpowiedzmy sobie najpierw na podstawowe pytanie: jakie czynniki mają wpływ na ceny kaw?
Pogoda
W przypadku zarówno kawy, jak i całej masy innych towarów pozyskiwanych z roślin i upraw, kluczowym czynnikiem wpływającym na ceny jest pogoda. Jej wahania i niekorzystne warunki atmosferyczne, np. susze lub nadmierne i długo utrzymujące się deszcze, mogą wywołać ogromne straty. Plantatorzy zmagają się wówczas ze skutkami pogody i zmieniającego się dość dynamicznie klimatu w postaci zniszczonych, przesuszonych lub gnijących od nadmiernej ilości wody upraw. Wówczas im mniejsze plony, tym bardziej ceny towarów wzrastają.
Koszty transportu
W przypadku kawy dość istotnym czynnikiem, który wpływa na kształtowanie cen tego surowca, jest także cena ropy naftowej. Ziarna kawowca przebywają długą drogę, która dzieli je od plantacji do ostatecznego odbiorcy. Dlaczego cena ropy naftowej jest aż tak istotna? Wyznacza ona koszty transportu ziaren, nierzadko importowanych z bardzo odległych rejonów.
Zapotrzebowanie i trendy
Popyt i podaż są podstawowymi czynnikami, które wpływają na ceny kaw. Obecnie kształtują się one na dość niskim poziomie, a wielkość produkcji jest większa niż ogólne zapotrzebowanie, jednakże popyt wciąż wzrasta i przewiduje się, iż ta tendencja będzie się utrzymywać przez kolejne lata. Branża kawowa mocno się rozwija, a zainteresowanie i zapotrzebowanie wzrasta. Dodatkowo, naturalnym następstwem intensywnych upraw jest przekształcanie się żyznych gleb w nieużytki, które dłużej nie będą mogły być przeznaczone pod uprawę kaw. Pamiętać musimy także, że kawowce mogą być z powodzeniem uprawiane w różnych miejscach świata, na różnych wysokościach nad poziomem morza, w różnych warunkach. Nie są jednak na tyle uniwersalnymi krzewami, aby ta uprawa była zawsze owocna i opłacalna.
Na wysoką cenę surowca wpływa z pewnością mała dostępność danej odmiany. Kawa jest uprawiana w wielu regionach świata, jednak nie jest krzewem na tyle uniwersalnym żeby odnaleźć się wszędzie. Na wytrzymałość, odporność i łatwość przystosowania krzewu do środowiska, a także narażenia na dodatkowe czynniki takie jak zmiany pogody czy uszkodzenia wywołane obecnością szkodników, wpływa przede wszystkim gatunek kawy. Wiele kaw o wyjątkowych profilach sensorycznych jest uprawianych w bardzo limitowanej ilości, ze względu na np. niską wydajność plonów czy małą odporność krzewów, która znacząco wpływa na wyższą cenę produktu. Im mniejsza dostępność danej odmiany, tym cena będzie wyższa niż kaw, które produkowane są masowo. Na wyższą cenę kaw wysokiej jakości wpływa też fakt, że najczęściej uprawiane są one na mniejszych plantacjach, co bezpośrednio przekłada się na wyższą cenę surowca: nie tylko ze względu na mniejszą powierzchnię, a przez to - mniejszą ilość kawy, ale także ze względu na zwiększone koszty produkcji. Są to najczęściej plantacje należące do niedużych gospodarstw, w których próżno szukać wielkich maszyn - całkowitą opiekę nad plantacją, zbiorami i selekcją kawy sprawują tam pracownicy, którzy kawę zbierają ręcznie. Takie nieduże plantacje, które celują w wysoką jakość, najczęściej dbają także o etyczność, ekologię, często nie stosują chemicznych środków ochrony roślin. Ręczne zbiory kawy pozwalają na zerwanie tylko najbardziej dojrzałych, najlepszej jakości wiśni kawowca, a to przekłada się w wyraźny sposób na jakość na dalszych etapach produkcji.
Proces ten jest złożony i wieloetapowy, a jego początek ma miejsce jeszcze na plantacji - oceniane jest wówczas tzw. zielone ziarno, czyli surowe ziarno, które pozyskuje się poprzez obrobienie wiśni kawowca, czyli owoców zebranych z krzewów kawowca. Metod obróbki wiśni jest wiele: niektóre metody polegają na zdarciu miąższu z ziaren i suszeniu ziaren na słońcu, inne na moczeniu ich w wodzie, a dopiero później suszeniu, a jeszcze inne na suszeniu ziaren na słońcu wraz z resztkami miąższu. Wciąż słyszy się o wynalezieniu kolejnych, nietypowych sposobów. Koniec końców każda z metod obróbki sprowadza się do tego, aby finalnie uzyskać oczyszczone z łuski i osuszone ziarna. Takie ziarno, czyli poddane obróbce, lecz jeszcze nie wypalone w piecu, to właśnie zielone ziarno. Metody i kryteria oceny kaw zostały opracowane i wyznaczone przez m.in. organizację Specialty Coffee Association. Kryteria, w jakich oceniana jest kawa, są dość obszerne, a sam proces skomplikowany. Ocena kaw przeprowadzana jest przez wykwalifikowanych specjalistów w dziedzinie kawowej sensoryki, czyli tzw. Q-graderów, którzy zobowiązani są do regularnego odnawiania swoich certyfikacji i kwalifikacji zawodowych. Wieloetapowy proces oceny kawy pozwala oddzielić kawy jakości specialty od kaw niższej jakości, w tym kaw czysto komercyjnych, jakie możemy spotkać w najpopularniejszych marketach.
Q-graderzy otrzymują próbki kawy, które następnie muszą poddać ocenie zgodnie z wytycznymi. Początkowo ocenie poddawana jest próbka zielonego ziarna - na tym etapie sprawdza się, czy kawa nie posiada widocznych gołym okiem defektów, takich jak np. pleśń czy uszkodzenia spowodowane działaniem szkodników. Poważnym defektem w takiej próbce byłaby także obecność ciał obcych, np. patyków czy kamieni. Q-graderzy oceniają nie tylko wygląd kawy, czyli wielkość ziaren, kształt czy kolor, ale także zapach. Upewniają się oni wówczas, czy nie występuje w próbce jakiś nienaturalny zapach, np. stęchlizny. Ocenia się także poziom wilgotności ziaren, który nie powinien przekroczyć 12,6%. Po dokonaniu oceny próbki kawy zielonej, ocenia się próbkę kawy wypalonej w piecu. Na tym etapie przeprowadzany jest cupping, czyli degustacja kaw wraz z oceną sensoryczną przeprowadzona zgodnie z wyznaczonymi instrukcjami i kryteriami oceny.
Sprawdzany jest tzw. aromat suchy (czyli kawy zmielonej) i aromat mokry (czyli kawy zaparzonej), a następnie smak, posmak, balans, kwasowość, body (czyli cielistość, gęstość naparu) i słodycz.
Q-graderzy dokonują szczegółowej analizy sensorycznej i zapisują swoje oceny w specjalnie do tego przeznaczonych arkuszach. Końcowa ocena kawy jest średnią ocen obliczoną na podstawie punktów przyznanych we wszystkich arkuszach, jakie zostały podczas danego cuppingu uzupełnione. Podstawą do wystawienia kawie konkretnej punktacji są zatem oceny przyznane przez kilku Q-graderów, nie tylko jednego.
4. Kawy segmentu specialty i premium a kawy komercyjne
Na podstawie ocen i specjalnych punktacji, kawy przydzielane są do segmentów kaw komercyjnych, premium oraz specialty. Te dwa ostatnie segmenty kaw różnią się od grupy kaw komercyjnych, czyli innymi słowy marketowych, o wiele większą transparentnością. Decydując się na zakup kawy wysokiej jakości jesteśmy w stanie uzyskać informacje takie jak kraj i region pochodzenia ziaren, wysokość uprawy nad poziomem morza, metoda obróbki ziaren, data i stopień wypału, przyznane punkty, certyfikaty, profil sensoryczny czy informacje na temat palarni. Są to informacje niezbędne do dokonania świadomego, przemyślanego zakupu. W przypadku kaw marketowych z reguły mamy do czynienia z tzw. kotem w worku - na paczce kawy marketowej na próżno szukać podobnych informacji, a wewnątrz paczki najczęściej czeka na nas albo już zmielona kawa, albo kawa ziarnista tak ciemno wypalona, że ciężko cokolwiek w niej dostrzec prócz koloru smoły i niesamowitej oleistości, która brudzi wszystko, z czym ziarna mają kontakt. To daje olbrzymie pole do manewru producentom tego typu kaw: nie muszą oni dbać o jakość surowca, gdyż ziarna zostaną poddane tak mocnemu wypałowi, że wszelkie możliwe defekty zostaną przykryte przez kolor i smak spalenizny wzmocniony goryczą. To pozwala prężnie funkcjonować producentom kaw niskiej jakości, a ich na całym świecie nie brakuje.
Kawy dobrej jakości są nie tylko sumiennie selekcjonowane i obrabiane, ale także wypalane w odpowiednich piecach i stosownie dobranych temperaturach.
Kawy komercyjne najczęściej wypalane są bardzo krótko, lecz w wysokich temperaturach, co powoduje spalanie cukrów i ekstrakcję olejków eterycznych. Z tego właśnie powodu najczęściej kawy komercyjne są bardzo ciemnego, prawie czarnego koloru i dodatkowo są bardzo tłuste i błyszczące. Niestety kawa wypalona w taki sposób traci wszystkie drogocenne właściwości, smaki, aromaty i przemienia się w małe węgielki. Niestety taka kawa nie ma przez to zbyt wiele wspólnego z kawą dobrej jakości, potraktowaną w odpowiedni sposób, lecz oczywiście, znajdą się także zwolennicy tego ciemnego, gorzkiego i bardzo intensywnego naparu. Warto jednak pamiętać, iż w kawie wypalanej w temperaturach tak wysokich, że ziarna aż są spalane, wytwarzają się toksyczne substancje, które nie pozostają obojętne dla naszego zdrowia.
Co jeszcze odróżnia kawy specialty i premium od kaw komercyjnych? Kawy komercyjne pochodzą z ogromnych, przemysłowych upraw, natomiast kawy wysokiej jakości uprawiane są na znacznie mniejszych, często rodzinnych plantacjach. Podobnie dzieje się także w przypadku palarni: kiedy kawy komercyjne trafiają do olbrzymich pieców, kawy wysokiej jakości zanim trafią do pieca, poddawane są ocenie, a następnie dobiera się do nich odpowiedni sposób wypału, który pozwoli wydobyć z ziaren taki profil, na jakim roasterowi zależy. Kupując kawę wysokiej jakości, decydujemy się na zakup produktu, o który definitywnie zadbano na etapie zarówno plantacji, jak i palarni. Odpowiednio wypalona kawa dobrej jakości będzie czysta, pełna aromatu i smaku. Ze względu na użycie surowca wysokiej jakości, a następnie dotrzymanie tej jakości aż do samego końca produkcji, koszt 1 kg takiej kawy będzie wyższy niż koszt kawy komercyjnej. Za 1 kg kawy dobrej jakości zapłacimy od około 100 do 250 zł, natomiast w przypadku kaw marketowych, ceny często zaczynają się już od 50 zł za kilogram, choć i to nie jest regułą - niejednokrotnie możemy spotkać się z o wiele wyższymi cenami kaw komercyjnych, nierzadko są to ceny bliźniacze lub nawet wyższe niż kaw wysokiej jakości! Gdzie zatem kupować dobrą kawę, aby nie przepłacić, a także by wybrać produkt dobrej jakości? W kawę warto zaopatrzyć się w lokalnej palarni, sklepie specjalistycznym (stacjonarnym lub internetowym) lub w kawiarniach, które taką możliwość oferują. Osobisty zakup w sklepie, palarni czy kawiarni to świetna okazja, by przy okazji podpytać o nurtujące nas kawowe tematy czy najlepszy przepis na wybraną przez nas kawę!
Segment kaw specialty ma także swoją nieco wyższą półkę cenową i mieszczą się w niej kawy, które wygrywają specjalny, prestiżowy konkurs Cup of Excellence. Każdego roku wyłaniane są za jego pośrednictwem najlepsze kawy świata, a oceny dokonuje ponad 300 jurorów - kawowych profesjonalistów z całego świata. W ramach konkursu Cup of Excellence nagradzana jest zarówno palarnia, która wypaliła daną kawę, jak i farmer, który tę kawę na swojej plantacji uprawiał. Cup of Excellence jest nie tylko motywacją do etycznego, zrównoważonego pozyskiwania kawy, ale daje także szansę na zdobycie rozgłosu i rozpoznawalności małym plantatorom i palarniom. Nagrodami w konkursie poza tytułami są także nagrody pieniężne, które pozwalają na dalszy rozwój działalności. Konkurs ten przeprowadzany jest w Boliwii, Brazylii, Kolumbii, Kostaryce, Nikaragui, Gwatemali, Rwandzie, Salwadorze i Hondurasie.
Ocena kaw biorących udział w konkursie podzielona jest na etapy, a wraz z każdym kolejnym eliminowane są najsłabsze kawy, aż do wyboru niepodważalnego zwycięzcy. Kawa, która zyska tytuł najlepszej w danym regionie, ma do niego prawo przez kolejny rok, aż do kolejnej edycji konkursu. Decydując się na zakup kawy z tytułem Cup of Excellence mamy pewność, że mamy do czynienia z kawą naprawdę wysokiej jakości - została ona bowiem poddana ocenie przez ponad 300 sędziów z ponad 30 krajów z całego świata. Ceny kaw z tytułem Cup of Excellence wahają się najczęściej pomiędzy 200 a 300 zł za 1 kg ziaren - nie jest to dużo więcej niż w przypadku większości kaw specialty. Gdzie szukać takich kaw? Najlepiej pytać o nie w lokalnych palarniach i specjalistycznych sklepach internetowych.
6. Panamskie Geishe i konkurs The Best of Panama
Panama słynie z rewelacyjnych kaw. Corocznie przeprowadza się tam konkurs The Best of Panama, w ramach którego wyłaniane są najlepszej jakości ziarna z tamtejszych plantacji. Plantatorzy wraz ze swoimi najlepszymi kawami stają w szranki o tytuł najlepszej kawy, a niezależni sędziowie dokonują oceny i analizy jakości kaw, które następnie wystawiane są na specjalnych aukcjach. Choć farmerzy startują z kawami różnych odmian, to zdecydowanie najpopularniejszą z nich jest Geisha - wszystko za sprawą plantacji La Esmeralda, która 16 lat temu zgłosiła do konkursu swoją Geishę. Odmiana ta do tamtej pory raczej nie była zauważana i nie budziła szczególnego zainteresowania. W trakcie odbywającej się wówczas edycji konkursu nastąpił olbrzymi przełom dla Geishy, gdyż ku zaskoczeniu sędziów i uczestników, Geisha okazała się posiadać niesamowity profil sensoryczny, wsparty dodatkowo bardzo czystym smakiem o kwiecisto-owocowym profilu, doskonałym balansie i harmonii.
Niektóre z Geishy osiągają zawrotne ceny za kilogram, nierzadko nawet dwukrotnie wyższe niż przeciętna kawa specialty. Hacienda La Esmeralda, czyli prawdziwa perełka The Best of Panama, osiągała zawrotną cenę 2000 zł za kilogram ziaren.
Warto mieć na uwadze, iż nie każda kawa z Panamy będzie warta tak kosmicznej ceny - tak naprawdę jedynym uzasadnionym przypadkiem dla wysokiej ceny jest właśnie tytuł The Best of Panama. Tytuł ten zdobywają wyłącznie najlepsze kawy, a z uwagi na to, że dostępne są w bardzo limitowanych ilościach, ich cena naturalnie jest bardzo wysoka - mimo to chętnych na nie nigdy nie brakuje. Prawdopodobnie każdy, kto miał okazję napić się kawy z tytułem The Best of Panama, przyzna nam rację, że jest to jedna z najlepszych kaw jakich można spróbować - w bogatym profilu sensorycznym trafić można na nuty owoców tropikalnych, bergamotki, kwiatów, jaśminu i kwiatowego nektaru, o idealnie zbalansowanej słodyczy i łagodnej kwasowości.
Poza kawami naprawdę wysokiej jakości, potwierdzonej przez licznych kawowych ekspertów i sędziów, w naszym zestawieniu nie brakuje także kaw, których wysoka cena spowodowana jest głównie opowieściami i legendami, jakie wokół tych kaw zostały utworzone. Jedną z takich kaw będzie Jamaica Blue Mountain, która uprawiana jest w Błękitnych Górach Jamajki na obszarze około 7000 ha. Panujący tam wilgotny klimat, częste deszcze i żyzna gleba są wręcz idealnymi warunkami dla rozwoju kawowca. Ziarna podobno zachwycają łagodnym smakiem i owocowymi akcentami, a tym, co wyróżnia tę kawę na tle wszystkich innych, jest sposób transportu - w drewnianych beczkach, podczas gdy standardowo kawa przewożona jest w jutowych workach. Przez lata nawarstwiły się legendy o znakomitych walorach tej kawy, lecz niestety nie do końca pokrywa się to z rzeczywistością i faktyczną wysoką jakością ziaren. Choć potrafią być poprawne i smaczne, to najczęściej nie odbiegają one poziomem od większości przeciętnych kaw, w tym także kaw komercyjnych. Czy są warte kilkuset złotych za kilogram? Naszym zdaniem - raczej nie, choć rzeczywiście kawa ta znajduje wielu zwolenników!
Ziarna St. Helena wywodzą się z niewielkiej wyspy Świętej Heleny zlokalizowanej na Oceanie Atlantyckim. To tutaj Napoleon Bonaparte został zesłany i podobno codziennie delektował się naparem z miejscowych ziaren, dzięki czemu zyskały popularność na całym świecie. Panujące na wyspie warunki i górzyste tereny okazały się być rewelacyjne dla rozwoju kawowców i owocnych upraw. Ziarna słyną z czystego smaku i słodkich nut, a za kilogram kawy zapłacimy około 500-600 zł.
Kopi Luwak to prawdziwa kawowa legenda produkowana w Indonezji, a cena za kilogram potrafi sięgać 2500 zł. Czy zasłużenie? Tym, co wyróżnia Kopi Luwak na tle innych kaw jest sposób jej przetwarzania. Dojrzałe owoce kawowca są zjadane przez niewielkie ssaki - łaskuny palmowe, znane także jako luwaki - które trawią jedynie otaczający ziarna miąższ, a całą resztę wydalają w postaci lekko sfermentowanej. Następnie pracownicy wydobywają ziarna z odchodów łaskunów, oczyszczają je i suszą w odpowiedniej temperaturze. Kopi Luwak ma na tle innych kaw wyróżniać się wyjątkowymi nutami karmelu i czekolady, jednak w rzeczywistości różni ją od innych kaw jedynie niższa gorycz spowodowana przetrawieniem białek jeszcze w czasie, gdy ziarna znajdowały się w układzie pokarmowym łaskuna. Użyte ziarna są same w sobie raczej niskiej jakości, a kawa w smaku jest płaska, z nutami drewna.
Choć nietypowy sposób pozyskiwania ziaren może przyciągać zainteresowanych i ciekawych smaku kawy, to warto zwrócić uwagę na jego wątpliwą etyczność. Istnieją farmy luwaków, a zwierzęta zamykane są i przetrzymywane w ciasnych klatkach. Karmione są oczywiście owocami kawowca, co w połączeniu z fatalnymi warunkami bytowymi i olbrzymim stresem powoduje choroby i cierpienie zwierząt. Ponadto wiele z kaw, które zyskują miano “Kopi Luwak”, ma zaledwie kilka procent ziaren pozyskiwanych w taki sposób w swoim składzie - całkowity brak kontroli nad procederem sprawia, iż bardzo łatwo w tej kwestii o oszustwo.
Najdroższa kawa świata
Black Ivory Coffee jest kolejną kawą, która osiąga zawrotne ceny za kilogram ziaren i pozyskiwana jest w podobny do Kopi Luwak sposób, bowiem również wydobywana jest ze zwierzęcych odchodów. Black Ivory produkuje się w Tajlandii, a w procesie uczestniczą słonie azjatyckie, które zjadają nie tylko rośliny, ale także owoce kawowca. Owoce przechodzą w układzie pokarmowym słonia niemal identyczną drogę jak w przypadku łaskunów: trawiony jest miąższ, wytrącane białko i wydalane są sfermentowane ziarna. W przypadku słoni azjatyckich proces ten trwa dłużej niż w przypadku łaskunów: luwaki trawią ziarna do 12 godzin, a słonie azjatyckie nawet do 70. Kawa ta osiąga zawrotne ceny zbliżone nawet do 4000 zł za kg, a wszystko za sprawą zarówno nietypowego procesu produkcji, ale i bardzo limitowanej ilości kawy produkowanej rocznie. Produkcja Black Ivory jest bowiem mało wydajna - do wyprodukowania 1 kg kawy słoń musi spożyć aż 30 kg owoców, gdyż większość ze spożytych ziaren ulega zniszczeniu jeszcze w trakcie przeżuwania ich.
Tym, co również odróżnia Black Ivory od Kopi Luwaka, to podobno większa etyczność produkcji. Luwaki trzymane są w niewoli i fatalnych warunkach, a o słoniach, które uczestniczą w produkcji Black Ivory, mówi się, iż owoce kawowca są jedynie dodatkiem do ich diety kontrolowanej przez lekarza weterynarii, a same słonie są pod opieką Azjatyckiej Fundacji Słoni.
Najdroższe kawy wcale nie muszą być najlepsze, a najlepsze kawy wcale nie muszą być drogie! Jeśli szukacie kaw dobrej jakości, zapoznajcie się z ofertami Waszych lokalnych palarni lub prześledźcie oferty specjalistycznych sklepów, rozglądając się za kawami segmentu Specialty. Pozwoli Wam to rozeznać się w ogromie dostępnych kaw, a także wybrać ziarna idealnie wpisujące się w Wasze upodobania. Na prawdziwych koneserów czekają oczywiście kawy z tytułami Cup of Excellence czy The Best of Panama i są to oczywiście prawdziwe smaczki i perełki w kawowym świecie, niemniej jednak nie jest trudno znaleźć naprawdę rewelacyjnej jakości kawy, które na taki tytuł się nie załapały. Dla poszukiwaczy ciekawostek i nietypowych kaw intrygujące pozostaną z pewnością kawy takie jak Kopi Luwak. Świat kaw dobrej jakości jest jednak tak obszerny i zróżnicowany, że z pewnością wiele jest Was w stanie pozytywnie zaskoczyć, także w przypadku kaw wysokojakościowych i pozyskiwanych w tradycyjny sposób.